Osmanlı Süsleme Sanatı Hakkında


İnsanoğlu zamanla yaşadığı yerleri görsel olarak süsleme, zengin gösterme yoluna gitmiştir. Bu ihtiyaçlar zamanla yerini vazgeçilmez bir sanata bırakmıştır. Çeşitli desenlerin alışagelmişlikle uygulanması gelenekselliği ortaya çıkarmıştır.
Osmanlı beyliğinin kurulduğu yıllarda Anadolu, birçok beyliğin kuruluşuna şahit olmuştur. Fakat bu beyliklerden en güçlüsü ve uzun ömürlüsü Osmanoğulları Beyliği olmuştur. Osmanlı sanatında da gördüğümüz bu beyliğin sanatsal çalışmaları görülmeye değerdir.
Türklerin Anadolu’ya kesin girmesi, dağınık olan akınlar göz önünde bulundurulmazsa 1071’de Malazgirt zaferiyle başlamıştır. Bu dönemde Anadolu’yu zayıf bir devlet ve kilise idaresinde, tenha, fakir ve bitap içinde bulduklarını söyleyen devletler mevcuttur. Ancak, ne nüfus sayısı, ne de dini ve iktisadi bakımdan önemsenmeyecek, zayıf bir ülke ile karşılaşmadıkları da aşikârdır.
Anadolu, 11. ve 12. yüzyıllarda Bizans imparatorluğunun en önemli bir bölgesi ve belkemiği halindeydi. Bu durumda Türk akın, fetih ve yerleşmelerinin değeri de artmıştır.
Belli kültür seviyesinde olan, dinine bağlı bir milletin yaşadığı topraklarının elinden alınması, Türkleştirilmesi ve İslamlaştırılması, hatırı sayılacak güçlükte bir görevdi.
Osmanlı beyliği, kuruluşundan itibaren çok hızlı bir gelişme süreci yaşamıştır. Bunda, zengin topraklarda, kültürce zengin yerlerde, yabancı kültürle yakın ilişkiler içinde bulunması önemli rol oynamıştır.
Anadolu’nun Türk idaresine geçmesi sırasında muhakkak ki binlerce yılın bıraktığı mahalli geleneklerin ve izlerin taşıyıcısı olan sanatçılar ve ustalar bulunmaktaydı ve bunlar belli bir formasyona sahiptiler. Taş veya duvar işçiliği gibi konularda teknik bilgilerin değerlendirebilmeleri az çok mümkün olan bu ustalar, çini veya stuko gibi Türklerin ana yurtlarından getirdikleri tekniklere tamamen yabancı idiler. Sanat zevklerinin ise pek de etkili olduğu söylenemez. Zira ne Selçuklu ne de Beylikler devrinde mahalli zevkin mahsulü olan eserlerin kopya edilmediği aşikârdır. Ancak batıya daha çok yönelik olan Osmanlılarda yeni vatanın mahalli gelenek ve göreneklerinin anavatandan getirilen zengin sanat repertuarı içinde sindirilmesi ile bir yeniçağ Türk sanatı ortaya çıkmıştır. Bu sanata geçişte tutulan yolu ise ancak erken Osmanlı çağı mimari eserlerinde görmekteyiz.

Bölüm 1/ Osmanlı döneminden önce süsleme sanatına bakış

1.İSLAMİYETTEN ÖNCE TÜRK SÜSLEME SANATI
Konumuzla ilgili olarak Hoça harabelerinde bulunan 4. ve.3 yüzyıl maniheist duvar resimleri ve minyatürler Türk resminin bugüne kadar bilinen en eski örnekleridir.Bu minyatürlerde rahipler vakıfçılar,müzisyenler canlandırılmıştır.Kompozisyon sıralama halinde ve simetrik düzene göredir.Renk olarak parlak renkler,koyu mavi ve kırmızı kullanılmıştır.Çiçek sarmaları ve üzüm salkımları süslemeler halinde uzanmaktadır.Resimde önce İran sonra Çin etkisi yerleşmiştir.

2.İSLAMİYETTEN SONRA TÜRK SÜSLEME SANATI
Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra Mu’tasım tarafından Türk muhafız ordusunun Samerra’ya yerleştirilmesiyle Türk sanatının etkileri görülmeye başlamıştır.Saraylar ve evlerin alçı süslemelerinde eğri kesim tekniği ile yaş sıvalar üzerine tahta kalıplarla yapılan süslemeler,Türk Sanatının İslam Sanatına getirdiği ilk yeniliklerdendir.

3.ANADOLU SELÇUKLU DEVRİ SÜSLEME SANATI
Selçuklularda,mukarnas,geometrik,yıldız geçmeler ve örgü motifleri,büyük bir ustalıkla tam yerinde kullanılmıştır.Bu geometrik kompozisyon yanında Selçuklularda nebati motiflerin de inanılmaz bir gelişmesi olmuştur.Natüralist bir enginarı canlandıran taşkın,plastik şekillere varan süslemeler yanında, Rumi, palmet, lotus ve kıvrık dalların tükenmez bir yaratma neşesi ile daima değişen şekilleri ustalıkla kullanılmıştır

4.BEYLİKLER DEVRİ SÜSLEME SANATI
14. yüzyıl başında Selçuklu mimarisi ve taş süslemeleri kuvvetini ve canlılığını kaybetmemiştir.Yalnız erken dönem Osmanlı yapılarında Kervansaray,bedesten ve hanlarda,iç süsleme hemen hemen hiç yoktur.Medreselerin avlu cephelerinde dış süsleme özellikleri arz eder,Yapının giriş bölümleri ile mescit kısımlarında süsleme görülür.

Bölüm 2/ OSMANLI DÖNEMİ
OSMANLI MİMARİSİNDE SÜSLEME SANATI
Sarayın beğenisi ve koruyuculuğuyla gelişmiş Osmanlı sanatının tüm kollarında işlenen çeşitli üslup ve motiflerin,saray nakkaş hanesine mensup sanatçılarca yaratıldığı,artık bilinen bir gerçektir.Özellikle.16.Yüzyılda saray için çalışan sanatçı ve zanaatçılar topluluğu olan ehli hiref içerisinde en büyük çoğunluğu nakkaşlar bölüğü oluşturuyordu sayıca çok olmalarının doğal sonucu olarak,İmparatorluğun farklı coğrafi bölgelerinden gelerek İstanbul sarayı nakkaş hanesinde toplanmış nakkaşlar,müzehhipler ve ressamlar, tüm sanat kollarında etkin olan ortak bir form dili yaratarak klasik Osmanlı sanatının oluşumunu belirlemişlerdir.
16. Yüzyılda natüralist tarzda,alışılmış formlarda çalışılan yaprak,çiçek motifleri,bahar dalları, süslemede kullanılmıştır.Çok çeşitli olan kıvrık dal motifi gerek iç süslemelerde gerekse dış süslemelerde, kalem işlerinde,çinilerde ve taş süslemeciliğinde çok kullanılmıştır.
İstanbul’da büyük gelişmeler olurken Anadolu’da yerel sanatçılar kişisel üsluplarını yansıtmıştır.Bütün bunlar Taşrada duvar resminin artık bir halk sanatı olduğunu göstermiştir.

18..Yüzyılın ilk yarısından başlayıp 20. yüzyıl başlarına kadar geçen süre içerisinde mimari yapılarda uygulanan kalem işlerinde çeşitli konular tasvir edilmiştir.

Bunlar:
A. Manzara tasviri
B. Tek cami(yada tek yapı) tasviri
C. Tek Gemi tasviri
D. Natürmort sayabileceğimiz resimler
E. Sembolik olabileceğini düşündüğümüz motifler
F. İnsan ve Hayvan figürleri
1)erken dönem

ERKEN OSMANLI MİMARİSİNDE KULLANILAN SÜSLEME TÜRLERİ

1.1 Taş süsleme

“Taşın Türk sanatında geniş ölçüde kullanılması Anadolu’da başlar. Orta Asya ve İran’da yapılar, önceleri ker*Sansür**Sansür**Sansür* ve tuğladan, yer yer ise moloz taşla inşa edilmiştir. Yüzeyler tuğla, pişmiş toprak (terakota) ve alçı gibi malzemeyle kaplanıyor ve benziyordu. Sonraları buna, sırlı tuğla ve çini de katıldı. Çevrede bulunan malzemelerin doğurduğu bu durum, Türklerin Anadolu’ya girmesiyle hemen hemen kökünden değişti. Çevrede bol ve çeşitli taşların bulunması, bu malzemenin daha önceki yapılarda pek çok kullanılmış olması, önemli rol oynamıştır.
Yunan Frik, roma ve Bizans devri Anadolu’sunda geniş çapta ve kalitede bir taş inşaat ve süsleme geleneği sürmüştü. Bu devirlere ait eserler henüz göz önündeydi. Bu hazır malzeme çok defa inşaatta ve süslemede devşirme olarak değiştirilmeden kullanıldığı gibi, el altında bulunan büyük çapta yapılar, taş ocağı gibi de işe yarıyordu. Bir çok taşçı ustasının bulunuşu ise herhalde teknik bazı güçlükleri ortadan kaldırmıştı. Ancak bu ustaların süslemeyi, motifler, tertip ve zevk bakımından pek de etkilemediği, günümüze gelen eserlerden anlaşılabilir.
Pişmiş toprak veya stuko süslemedeki girift geometrik geçmeleri, yıldızları, birbirini kesen ve üst üste tabakalar meydana getiren motifleri, taşın yapısına henüz iyice uygulanmamış halleriyle meselâ Divriği Ulu Camii süslemesinde görebiliyoruz.”

1.2 Tuğla - Taş Duvar Süslemesi
“Tuğla, çok erken çağlardan itibaren inşaat malzemesi olarak çok geniş ölçüde kullanıldığı Türk sanatında, özenle dizilmek suretiyle aynı zamanda başlıca dış süsleme elemanını teşkil ediyordu. Tuğlanın önceleri, kendi basit formunun verdiği imkanlar içinde, dikine ve yatay dizilmek suretiyle oldukça basit, fakat pek çeşitli geometrik şekiller meydana getirmekte kullanıldığını görüyoruz. Zamanla, daha zengin ve çeşitli süsleme elde edebilmek maksadıyla tuğlaya, piştikten sonra veya pişmeden değişik formlar verilmeye başlandı. Zaman zaman pek küçük parçalar halinde kullanılan tuğla, yapı malzemesi olmaktan çıkarak, kaba işçiliği sahip duvarlar üzerinde sathî kaplama için kullanılan bir malzeme haline geldi. Anadolu’da, Orta Asya etkilerinin daha kuvvetle kendini gösterdiği doğu bölgelerde, meselâ Van Ulu Camii’nde tonoz ve kubbe kaplamalarında, çeşitli boyut ve biçimlerde tuğlaları kaplama malzemesi olarak bulunmaktadır.”

1.3 Mukarnas Ve Benzeri Süsleme

“Türk ve İslâm mimarisinin önemli elemanlarından olan mukarnas bu çeşit süslemede en zengin mimarî tip olan hamamların incelenmesindeki güçlük yüzünden maalesef yeterli şekilde ele alınamamıştır. Türk üçgenleri ve baklavalarla birlikte ayrı bir etüd konusu teşkil edebilecek kadar zengin ve çeşitli problemleri olan mukarnas, pek çok yapıda kubbeye geçiş organları olarak ve bazılarında ise kubbenin içinde görünür. Bursa’da Hüdavendigâr Camii ( R.132-133), Yıldırım Medresesi ( R.179,182) kubbeleri mukarnaslı veya zengin Türk üçgenli ve baklavalı geçiş bölgelerine örnek olarak görüyoruz.”

1.4 Çini Ve Sırlı Tuğla

“Türk süsleme sanatının en başarılı olduğu dallardan biridir. Başlangıcını tuğla dış süsleme arasına renk katma amacıyla serpiştirilen sırlı tuğla parçalarında aramak gereken bu süsleme türü, İran’da çok geç devirlere kadar bir dış süsleme elemanı niteliğini korumuş, Anadolu’da ise zamanla daha çok iç mekanları süslemek amacıyla kullanıldığı görülmektedir.
Anadolu’da Selçuklu devrinde mozaik çini tekniği son derecede gelişmiş ve Konya, Kayseri, Sivas gibi merkezlerde camii, medrese ve türbelerin süslenmesinde çok başarılı örnekler vermiştir. Osmanlı sanatında başlangıçta zaman zaman mozaik çini tekniğinde eserler vermekle beraber, yeni bazı teknikleri denemiş ve çok farklı bir üslûp içinde geliştirilmiştir.

Tek renkli çini levhaların kullanışını Osmanlı mimarisinin en erken devirlerinden itibaren tespit edebiliyoruz. İznik’te 1335 tarihli Orhan Gazi imaretinde, kazılar sırasında bu çeşit parçalar ve duvar kaplamalarında kullanıldıklarını gösteren izler bulunmuştur. Yine Orhan Gazi devrine ait bir eserde, Bursa’da Orhan Camii’nde mihrap duvarı dışında çini levhalardan, adeta devşirme hissini veren panolar vardır (C1, C2; R. 207).


Bursa’da 14.yüzyılın ikinci yarısına ait Koca Naib Camiinin kalkan duvarı ortasında ise altıgen çini levhalarda bir çökertme pano yer almaktadır (R.144).”
1.5 Keramik

“Keramik kapların veya parçalarının mimari süslemelerde kullanılması, Anadolu’da Selçuklu devrinde ve bazı batı ülkelerinde de yine orta çağda oldukça sık olarak karşımıza çıkan bir süslemedir. Osmanlı sanatında ise tespit edilebilen yegâne yer, Ankara’nın, Osmanlı eseri oluşu münakaşa edilebilecek alçı mihraplarıdır. Bunlar genellikle erken Osmanlı keramikleri olup, eskiden yanlış bir şekilde ‘Millet işi’ adıyla anılan gruptandır.
Keramiğin mimari süslemede kullanılması bir çeşit devşirme mahiyetindedir. Osmanlı sanatında az görülüşünü de bu devir sanatında devşirme malzemenin azlığı ile birleştirmek mümkündür.”
1.6 Alçı ve Stuko

“Alçı veya stuko ile süsleme, Türklerin Anadolu’ya gelirken getirdikleri bir tekniktir. Daha önce Bizans ve ermeni sanatında bu tekniğe rastlamamaktayız. Bu, eldeki malzemeye bağlı tabii bir durumdur. Taşın bol olduğu Anadolu’da, alçının kullanılmasına lüzum kalmıyordu. Taşın inşaat malzemesi olarak hemen hemen kullanılmadığı Orta Asya ve İran’ın çeşitli bölgelerinde ise alçının çeşitli karışımlarıyla elde edilen malzeme, süslemede önemli rol oynamaktadır. Türkler, gittikleri her yerde bu malzemeyi ve gerektirdiği tekniği beraberlerinde götürmüşlerdir.
Osmanlı sanatında, taş işçiliğinin yanı sıra, iç süslemede alçı da oldukça geniş olarak kullanılmıştır. Buna en erken örnek, İznik’ deki 1335 tarihli Orhan İmaret Camiinde yer almaktadır.”
1.7 Malakâri

“Erken Osmanlı yapılarında tespit edilen tek malakâri örneği, Eski Bilecik’teki İmaret’in kemerlerinde ve örtü sisteminde görülür (R.110–113)
Sıva tabakası üzerinde alçı ile meydana getirilen kabartma süslemenin renklendirilmesi ile stuko ve kalem işinin bir birleşimi ortaya çıkmıştır.”
1.8 Ahşap

“Anadolu Türk sanatında ahşap işçiliği çok önemli bir yer tutmaktadır. İstanbul’da Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, Ankara’ da Etnografya Müzesi, Konya Müzesi (İnce Minareli Medrese) gibi birçok müzede Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı devrine ait seçkin örnekler yer aldığı gibi, bir çok müzede Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı devrine ait seçkin örnekler yer aldığı gibi, birok yapının ağaçtan oyularak meydana getirilen değerli aksamı veya eşyası, yerinde muhafaza edilmektedir.
Kullanılan teknikler çeşitlidir. İşçiliği daha kolay, fakat ağacın kalitesini kolaylıkla ortaya vuran bir teknik, yekpare levhaların dik veya yatık kesimle, çeşitli profiller meydana getirecek surette oyulmasıdır. Eserin tamamı bir levhadan meydana gelebileceği gibi,bir çerçeve içinde çeşitli panolardan da kurulabilir.
Mimariye bağlı ahşap eserleri minberler, kapı ve pencere kanatları, parmaklık ve şebekeler olarak görmek mümkündür.”

1. Kalem İşi

Geniş anlamıyla kalem işi veya kalemkâri adı altında genellikle fırça ile, tezhip tekniğini andıran bir teknikle meydana getirilen renkli desenlerdir. Geleneksel Türk ve Osmanlı Süsleme Sanatının vazgeçilmez birer unsurudur.

“Sivil ve dinî mimarimizin iç duvarlarını, kubbelerini ve tavanlarını sıva, ahşap, taş, bez ve deri gibi malzeme üzerine renkli boyalar ile, bazen de altın varak kullanılarak, kıllı kalem tabir edilen fırçalarla yapılan nakışlara ‘kalemişi’; bu nakışları yapan kişilere ‘kalemkâr’; tezyinatın (süslemenin) projesi olan desenleri hazırlayıp uygulayan kişilere de ‘nakkaş’ denilmektedir.”
Özellikle saray, köşk ve evlerde kullanılan kalemişi uygulamaları, şimdilerde eski eser restorasyonun teşviki ve popüler olması nedeniyle çokça kullanılmaya başlandı. Kalemişi, geçmişte ağırlıklı olarak dinî mimaride kullanılırken, zamanımızda sivil mimari yapılarda da tercih ediliyor.
Kalemişi, daha az bilinen adı ile kalemkari mimaride duvar, tonoz, kubbe gibi düz yada eğri yapı yüzeylerinde, kurumuş sıvanın üstüne fırçayla yapılan renkli bezemeye verilen addır. Tonoz, kubbe gibi örtü düzenlerine yapılan kalemkari örneklerinden günümüze ulaşanlar arasında 1228-1229’da tamamlanan Divriği Ulu Cami ve Darüşşifa’sı en önemlisidir. Bu tekniği freskten ayıran en önemli özelliği yüzeysel olmasıdır. Anadolu’da bu tür en eski duvar bezemelerine daha çok taş üzerine uygulanmış olarak ve özellikle kırmızı renkte Selçuklu yapılarında rastlanır.
Kalem işi örneği
Erken Osmanlı Dönemi kalemişi örnekleri arasında Bursa Yeşil Cami, Edirne Muradiye ve Üç Şerefeli Cami’leri, İznik Kırgızlar Türbesi gelir. Bursa Yeşil Cami döneminin en göz alıcı süsleme örneklerine sahiptir; güneydoğu ve güneybatısındaki tabhane mekanları içinde yer alan alçı ocaklar ve nişler bitkisel ve geometriksel motiflerle bezenmiştir. Nakkaş Ali tarafından yapılan bu kalemişleri, bitkisel ve geometriksel süslemeler dönemin en karakteristik örnekleridir.


“14. ve 15.yüzyıllarda 1389-1399 tarihli Bursa Yıldırım Cami’sinde olduğu gibi hafif kabartma ( Malakari) tekniği ile yapılan bitkisel ve geometriksel motiflerle süslü alçı raflar, nişler, ocaklar moda olur. Bu geçiş döneminin getirdiği bir diğer yenilikte, Edirne ve Bursa yapılarında örneklerini gördüğümüz bitkisel motifler ve yazılardan oluşan sıva üzerine yapılmış kahverengi, siyah, mavi, kırmızı renkli kalemişleridir. Kemerler, kubbe ve tonozların iç yüzeyleri, duvarlar motifleri bazen çok karmaşık olan kalemişleri ile süslüdür. Birçok cami’de avlu revaklarını örten kubbelerin iç yüzeylerinde zengin kalemişi ve malakari örneklerine rastlanır.”
“1451 yılında yapılan Bursa II. Murat Türbesi’nde duvarların üst kesimi ve kubbe canlı ve parlak renklere sahip kalemişi bezemelerle süslüdür. Motifler arasında çeşitli formda vazolardan çıkan stilize serviler, kandil motifleri, şemseler ve dinsel içerikli kitabeler dikkati çekmektedir.”
Kalemişi ve onun gelişmiş örnekleri olan Malakari ve Edirnekari, Osmanlı Dönemi’nde gerek saray, konak gibi sivil yapılarda, gerekse başta camiler olmak üzere dinsel yapılarda çininin yanında en önemli duvar yöntemi olarak uygulanmıştır. Erken Osmanlı ve Klasik Devir sivil yapılarına ait günümüze kalan bezeme örnekleri ne yazık ki çok az sayıdadır. Yapılan bazı restorasyon çalışmalarının desen ve renk yönünden doğru uygulanmamasında günümüze gelen örneklerin yozlaşmasına yol açmıştır. Zaman içinde tekrarlanan restorasyonlar ise desenlerin orijinal hallerinden uzaklaşmalarına neden olmaktadır. Ancak bunun yanı sıra Edirne’deki Selimiye Cami’sinin büyük kemerlerindeki, Üsküdar Yeni Valide Sultan Cami’si ve Çinili Cami’sindeki özgün kalemişlerindeki onarımlar temizlenen boyaların altından ortaya çıkartılmıştır.
Ahşap üzerine yapılmış kalemişleri kubbelerde yada mahfil tavanlarında ve sıklıkla evlerin ahşap bölümlerinde görülür. Bunlar erken dönemlerde rumî ve hatayî motifli geç dönemlerde ise Barok ve Rokoko üsluplarının etkisindedir ( 1591-1592).
Yapıların büyük çoğunluğunun mimarlarının bilindiği halde özellikle Erken Dönem’de yapılarda çalışan nakkaşların kimler olduğu bilinmemektedir. Örneğin 1447’de tamamlanan ve 15.yy Osmanlı süsleme sanatının en başarılı örneklerinden olan Edirne Üç Şerefeli Cami’nin orijinal Kalemişi süslemelerinin İran’lı bir sanatçı tarafından yapıldığı rivayet edilmektedir. Gerek Anadolu’daki Halk Sanatı’nda gerekse İstanbul’da saraya yönelik imparatorluk sanatı’ndaki ürünlerde desen ve renk bütünsel bir uyum gösterir. Günümüzde de eski eser restorasyonu uygulamalarında ve modern yapı guruplarında, farklı disiplinlerdeki içmimarlık çalışmalarında, geçmişin tadını yaşatan Kalemişi uygulamaları yapılmaktadır.
“Günümüzde Kalemişi uygulanan mekan dış etkenlerden iyi korunabilirse devamlılığı 100-150 senedir. Kalemişlerinin ömrü kullanılan malzemenin kalitesine ve mekanın rutubet alıp almamasına bağlıdır.”