1. Evre: 1910-1914 arası dışavurumcu edebiyattır. Çıkışında bireyin derinliklerinde yatan yaşanmış deneylere biçim veren bir sanattır. Doğayı taklit etmeye tepki gösterildiği sürece, üslup çeşitlemeleri önemsizdir.

Ayrıca bu dönem yazarları, sanat eserlerinin anlamı ile yansıtılan nesnenin birbirinden tümüyle kopuk olduğunu, yansıtılan nesnenin artık anlatılmak istenen olmadığını, anlatılanı anlamak için yapılan bir çağrıyı oluşturduğunu söylüyorlardı. Onlara göre gerçekte görülen gerçek özgün olamazdı.

2. Evre: birinci evrenin sonucu gibidir. 1914 yılından sonra, var olan düzeni değiştirme isteği ve coşma, aşırı duygulanma gibi terim ve tanımlarla birlikte anılmaya başlandılar. İdeolojisiz sanat olamazdı. Bu yüzden kimi sanatçılar faşizme, kimi sanatçılar ise bir sosyalist devrime destek verdiler.

Gottfried Benn’in bütün bu farklılaşmaları bir amaçta buluşturan tanımı şöyledir:

“dışavurumculuk, dünyayı da yok etmek için kendi kendini yok eden bir dil kullanan ‘patlayan bir ayaklanma, bir kendinden geçme, nefret ve bir takım yeni değerlere susama’dır.”

Benn’e göre, toplumda radikal bir yenilenmeyi sağlamak için, sanatın tüm güçlerini birleştirmesi gerekliydi. Daha doğrusu yaşamı canlandırmak için, bütün alanlarda yapılması gereken bir devrimle gerçekleşebilirdi. Aynı dönemlerde Yvan Goll ise 1921’de şu sözleri sarf ederek dışavurumculuğun tarihsel önemini vurguluyordu:

“Dışavurumculuk devrim ve savaşın edebiyatıdır, aydının güçlüye karşı direnmesidir; vicdanın, körü körüne boyun eğmeye karşı başkaldırmasıdır; kalbin, soykırım fırtınasına ve ezilmişlerin sessizliğine karşı haykırışıdır”

Sonu Olmayan Çevrim
Yapayalnız, kim olduğu bilinmeyen
Ölü sokak kadının azı dişi
Altın dolguluydu.
Diğer dişler gizlice anlaşmış gibi
Çekip gitmişlerdi.
Morg bekçisi kopardı onu,
Rehine verdi
ve dans etmeye gitti.
Çünkü, dedi, sadece toprak toprağa geri
dönmelidir.

Gottfried BENN (1886-1956)

3. Evre: 1914-1920 yıllarında edebiyatın ütopik ve apokaliptik olmak üzere iki damarda iz sürmesidir. Üçüncü devreyi anlamak için, bu iki damardan söz etmek gerekir.

Ütopik damardan yürüyen dışavurumcu sanatçıya baktığımızda çağının sorunlarıyla yakın bir ilişki içinde olmasına rağmen, bunalım ve sorunlardan sıyrılarak tüm insanlığın daha iyiye, daha olumluya gidebileceği düşüncesi ile önemli bir çaba harcadığını görürüz.

Avrupa devletlerinde yaşanan bunalıma karşılık apokaliptik dışavurumcular, çökmek ve çöküş sözcükleriyle sürekli olarak siyasal ortama gönderme yapmaya çalışmışlardır.

1910’da Herwarth Walden ‘Fırtına’ (Sturm), 1911’de Franz Pfemfert ‘Eylem’ (Akcion) ve 1913’te Rene Schickele ‘Beyaz Sayfalar’ (Weisse Blaetter) adlı dergileri kurmuşlardır. Diğer dergiler der blaue Reiter (Münih) ve die Brücke’dir (Dresden). Bu dergilerde George Heym, Ernst Stadler, Georg Trakl, Gottfried Benn, Franz Wefel, Albert Ehrenstein, Johannes R. Becker gibi genç yazarlar adlarını duyurmaya başlamışlardır.

Genel özelliklerinde söyleyeceğimiz son sözü, Yiğit Tuncay’dan almak doğru olacaktır:

“Kısacası onlara göre çöken, yaşlı Avrupa’nın siyasal anlayışı ve ekonomik düzenidir. Bu çöküşün yanı sıra, Avrupa kültürü ve düşüncesinin yüzyıllardan beri temelini oluşturan akla duyulan sarsılmaz güvenin, 20. yüzyılın başında büyük sarsıntılar geçirmesi gerçeğini ‘o güzelim aklımız çıldırıyor’ cümlesiyle ifade ediyorlardı.”

4. Karşı olduğu akımlar, fikirler ve sebepleri:

Natüralizm, Empresyonizm, sanayi çağı, burjuva halkı, ekonomik dengesizlik, savaş yıkımı… Yenilik arayan bunalmış insanın portresini çizen dışavurumculuk zamanla “her şeye karşı” bir akım haline gelmiştir. Sırasıyla bu kavramları inceleyeceğiz.

Dışavurumculuk, Natüralizm’e karşı çıkarken şu sebebi ortaya atmıştır: Natüralizm, sanatı bilimsel kadercilikle ya da görünenle sınırlar. Realist bakış açısına bu akımda yer yoktur.

Empresyonizm akımına karşı çıkması ise şu şekilde olmuştur: empresyonizm, yani izlenimcilik, iç ve dış âlemi en karanlık köşelerine kadar inceleyip aydınlattığından, şiir ve edebiyattaki tasvirleri zenginleştirmiştir. Fakat insan zayıf iradesi yüzünden toplumun esiridir. Kendi kaderini tayin etmeye gücü olan karakterler ve kahraman tipleri yaratamamıştır. Bunun sebebi, insanın toplum esiri pasif bir varlık olarak düşünülmesi ve çevre ve toplumu tasvir ederken bir fotoğraf makinesi görevi görmesidir. Bu edebiyatı mahva sürükler. Sanatkârlar, hayatın sunduğu konuları işleyip şekil vermemiştir. Ekspresyonizmin karşı çıktığı nokta budur. An’ın geçici izlenimlerini esas alan, gösterişli ama özden yoksun dış “yüzeyler” sunan, kendilerini besleyen toplumun şeytaniliğini gizleyen İzlenimci sanat ve edebiyata karşıdır.

Sanayi çağına karşı çıkması, bu çağın hayatı manasızlaştırması veya bütünüyle maddileştirmesidir. Sanayi toplumunun bayağı dünyası iskelet gibi ve suni yapılar çıkarıyordu. Bu yanlıştı.

Ekonomik dengesizlik burjuva ahlakını etkilerken savaş yıkımına sebep oluyordu. Sonuç olarak, yaşanılan hayatın bütün duygu ve müesseselerine yöneltilen bir tepki hareketi ve yalnızlaşan aydın insanın ruh çığlığıydı dışavurumculuk.


5. Sanat ve Edebiyattaki İlke ve Nitelikleri:

5.1. Gerçek:
Gerçeği aramada ekspresyonistlerin kendilerine sorduğu soru şudur: Dış dünyada var olan bir nesneyi kopyalamak bize ne kazandırır?

Ekspresyonistler, önceden de belirttiğimiz gibi yeni bir gerçek arayışındadırlar. Bu gerçek, realist ve natüralistlerin inandıkları maddi ve görünenle sınırlı bir gerçek değildir.

Sembolistlerin inandıkları, maddenin arkasındaki gerçeklik değildir. Eflatun’un inandığı ideler âlemindeki gerçek de değildir.
O zaman nedir? Bu soruyu sorduğumuzda aldığımız cevap şudur:

“dış gerçek, asıl gerçeğe ulaşmada bir engeldir.”

Dışavurumculuğa göre, gerçek başka bir yerde değil, sanatkârın ruhunda gizlidir. Nesnel değil, özneldir. Esas olan, sanatkârın gerçeğidir. Zaman ve mekân sınırlarını aşıp “iç gerçeklik”’e ulaşma ve onu ifade etme önemlidir. Nesneler olduğu gibi değil, olması gerektiği gibi verilir. Kastedilen, manadır.

Amaçlanan gerçekliğe, soyutlama ve simgeleme yolu ile ulaşılır. Gerçek, olduğu haliyle özgün değildir. Onu biz yaratmalıyız, anlamı onun arkasında saklıdır.

Örneklemek gerekirse; empresyonizm in amacı, tanıttığı nesnedir. Resimde görülen şey neyse, odur. Ne az, ne çok. O nesnenin anlamı ve evreni somut bir ortamla sınırlandırılıyordu. Ekspresyonizm’de ise resmin anlamı ile ilk yansıtılan nesne kopuk.

Sonuç olarak diyebiliriz ki; ekspresyonizmin gerçeği, sanatkârın iç dünyasında şekillenmiş “kurgusal” bir gerçekliktir.

5.2. İç gözlem ve Dışavurum:
İç gözlem ve dışavurum metodunda izlenmesi gereken iki belirli aşama vardır. İlk aşama, iç gözlemdir. Sanatın amacı ve görevi, sanatkârın kendi iç dünyasını gözlemektir. Dış dünyada bulamadığı mutluluğu kendi iç dünyasında arayan ve bulduklarıyla dış dünyayı değiştirmek isteyen kişidir.

İkinci aşama ise dışavurumdur. Sanatkar, kendi iç gözlemlerini, sanatın imkanları dâhilinde dışa yansıtmalıdır.

Ekspresyonizme göre sanat, sanatkârın duygularını, sezgilerini, izlenimlerini ve düşüncelerini açığa çıkarması veya gözler önüne sermesini esas alan, dışavurumcu estetik bir faaliyettir.

5.3. Ferdilik ve soyutlama:
Ekspresyonizm, bütünüyle ferdiyetçidir. İnsanı, içinde yaşadığı toplumdan, hatta kendisinden bile soyutlar. Geriye kalan iç ben-ruh’tur ve bu ruh, canlı bir ruhtur. Bu konuda Max Krell “Kesin söylemek gerekirse, ekspresyonistlerde “biz” yoktur. “ der.